“Dünyada posta pulları tarihi ile kadın mücadelesi tarihi arasında paralellik kurulduğunda, hareketin yükselişi ve kamusal alanda kadınların sayılarının artmasıyla orantılı olarak, kadınların giderek simge olmaktan çıktığı ve kendi kimlikleriyle yer almaya başladıkları görülür.”
Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Türk Pullarında Kadın İmgeleri
Türkiye'de posta sisteminin kurulumu ve pullar tarihi 19. yüzyılın sonlarına rastlar. Bu dönemde Avrupa ülkeleri, kapitülasyonların verdiği ayrıcalıklar sayesinde konsolosluklar vasıtasıyla kendi iletişim ağlarını oluşturmuşlar ve kendi pullarını kullanan bağımsız postaneler kurmuşlardı. Postacılık sistemini göreceli daha geç kuran Osmanlı Devleti, 1863’te yapışkan posta pulları bastı ve kullanmaya başladı. Böylece, Rusya’dan sonra Asya'da yapışkan posta pulu basan ikinci bağımsız devlet oldu. Osmanlı dönemi, Cumhuriyet öncesi ve sonrasında, kadın figürü pullara yalnızca hemşire veya anne, yani ‘şefkat veren’ rol modeliyle ya da adsız olarak yansımıştır. Bu dönemlerde basılmış olan pullara bakarsak Osmanlı dönemi pullarında kadın figürü ilk kez, 1916'da Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Şefkat serisinde karşımıza çıkar. 1924'te ise, aynı kurumun başka bir serisinde yine bir hemşire, başından yaralı bir askeri tedavi etmektedir. Himaye-i Etfal Cemiyeti için 1942'de basılan Şefkat serisinde ise çocuklarla ilgilenen bir hemşire görüntüsü yer alır; 1943, 1945, 1946, 1948, 1949, 1952, 1954, 1955'te aynı kurum için benzer seriler ya da önceki serilerin tekrarı çıkarılır. 1946'da Kızılay'ın Başarıları serisinde, hemşireler yine başroldedir. Hemşire dışında görebileceğimiz bir diğer kadın imajı annelik üzerinden pula yansımıştır. İlk kez 1956’da, Çocuk Esirgeme Kurumu Şefkat serisinde, çocuklarını emziren yarı çıplak üç kadın yer alır. 11 Aralık 1961'de UNICEF'in 15. yılı ve 10 Mayıs 2009 Anneler Günü için basılan pullarda, yine şefkatli annelere ve çocuklara yer verilmiştir. Pullardaki diğer kadın figürlerini incelediğimizde meslek hayatlarıyla veya günlük yaşamlarıyla var olan değil adsız diyebileceğimiz, temsil nitelikleri dar alanlara sıkıştırılan kadınlar görüyoruz. Örneğin 1943 İzmir Enternasyonal Fuarı için çıkarılan altı puldan ikisinde, Türkiye'nin ilk kadın ziraat mühendisi gibi kimliği belirgin bir kadın yerine, elindeki salkımdan üzüm yiyen anonim bir kadın vardır. 1950 genel seçimleri için çıkarılan pullarda, sandık başında oy kullanan vatandaşlar görülmektedir. Ön planda başı örtülü yaşlı bir kadın oyunu kullanmakta, arka planda daha genç bir kadın sırasını beklemektedir. Yassıada duruşmalarını konu alan 1960 tarihli pullarda, dünya pullarında adaleti temsil eden alegorik kadın figürü yer alır. Bu tür alegorik bir başka genç kadın figürü, neyi temsil ettiği pek anlaşılmasa da, 1972 Türkiye-İran-Pakistan Arasında Kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği için basılan seride kullanılmıştır.1969'da, Halkoyunları serisinde kadın ve erkek dansçılar pulda bir arada yer almıştır. 1970’te Şeker Ahmet Paşa'yı ve Osman Hamdi Bey'i anmak için çıkarılan iki puldan birinde Osman Hamdi'nin Mimozalı Kadın tablosu vardır. 1982'de, İbrahim Çallı'nın 100. doğum yılı anısına çıkarılan pullara seçilen üç tablodan biri, Dikiş Diken Kadın'dır.1990 Türkiye-Japonya ilişkilerinin 100. yılında basılan pullarda, geleneksel kıyafetleriyle iki ülkenin kadını yer alır; burada belki de iki ülke arasındaki dost ilişki bu iki kadın üzerinden simgelenir. Tayyareciliğin Geleceği serisinde ise, 4-5 yaşlarında bir kız çocuğu elinde bir planör maketi tutmaktadır.1997 Türk Kadın Başlıkları ve 2001 Türk Kadın Kıyafetleri serilerindeki kadınlar, giysi taşıyan kadınlar olmaktan öteye gidemiyorlardı, 1998'de Çanakkale Savaşları anısına çıkarılan iki pulda ise, çocuklarıyla dul kalmış bir anne heykeli; 2010'da Japonya yılı serisinde, kimonosuyla yine adsız bir kadın vardı. 12 Nisan 1999'da Osmanlı Devleti'nin 700. yılı hatıra bloklarında ise, kadınları hatırlatabilecek tek şey bir harem görüntüsüdür. Oysa siyasetten sanata ve bilime, katkıda bulunmuş bestekâr Leyla Saz (1850-1936), romancı Fatma Aliye Hanım (1862-1936), şair Nigar Hanım (1856-1918), kadın hakları mücadelesinin önemli isimlerinden Ulviye Mevlan Civelek (1893-1964) gibi pek çok kadın varken en kolay imge olan harem seçilmiştir.Kadınlar, Cumhuriyet sonrasında ilk kez 1935’te İstanbul’da Uluslararası Kadınlar Birliği’nin 12. Kongresi’nde, kendi sorunları ve mücadeleleriyle pullarda yer aldılar. Ne yazık ki, bu parlak başlangıcın arkası gelmedi ve kadınlar, anne-çocuk ilişkisi, hemşire ve adsız kadınlar olarak pullara yansımaya devam ettiler. Uluslararası Birlik'in 1935 kongresinden 25 yıl sonra, Uluslararası Kadınlar Konseyi’nin 16. Kongresi’ni İstanbul’da düzenlemesi nedeniyle basılan pullar, bu tür bir organizasyon için çıkarılan ikinci seri oldu; sol köşede ICW kısaltması, ortada üç kadının silueti vardı. Ne var ki, Türkiye'deki kadın örgütleriyle ilgili tek bir pul dahi basılmadı. Kadın mücadelesini konu alan tek pul, 1984'te seçme-seçilme hakkının 50. yılı münasebetiyle çıkarıldı; bu pullarda TBMM önündeki bir seçim sandığı çevresinde oy kullanmaya hazırlanan, toplumun farklı kesimlerinden üç değişik kadın tipi resmedildi.
Son 20-30 sene içinde dünya pullarında ünlü kadınlara daha çok yer verilirken, Türkiye'de bu sayı epeyce sınırlı kaldı. Bu kategoride karşımıza çıkan ilk isim Sabiha Gökçen, 1950’de Türk Hava Kurumu’nun 25. Yıldönümü nedeniyle basılan pulların bir tanesinde, pilot kıyafetiyle uçağının pervanesinin önünde, poz vermektedir. Sabiha Gökçen dünyada olduğu gibi havacılık ve öncü kadın pilotlar serilerinde, Türkiye’de de böylece yerini almıştır. Gökçen dışında, pullarda anılan bir başka kadın pilota rastlamıyoruz. Kadın sanatçılarımızdan ise yalnızca ikisi pullarda yer almıştır; 1998 Türk Meşhurları serisinde, dört erkeğin yanı sıra, adeta bir de kadın tiyatrocu bulunsun düşüncesiyle yer verilen Bedia Muvahhit ile de, Selvi Boylum Al Yazmalım filmini onurlandırmak için tasarlanmış pulda Kadir İnanır'la birlikte yer verilen Türkân Şoray. Türkiye spor tarihinde önemli bir yer tutan Süreyya Ayhan, 2004 Atina 30. Olimpiyat Oyunları serisinde, bazı erkek sporcuların yanı sıra pullara girebilen tek kadın sporcu oldu. Europa-Cept'in ünlü kadınlar serisi için Türkiye'nin 1996'da önerdiği iki isim, Nene Hatun ve Halide Edip Adıvar'dı. Böylece ilk kez 2000 yılında Halide Edip ile bir kadın yazar pullarda yer almıştır. Posta pullarında zaman zaman işlenen Anneler Günü konusu için, 1956'da Atatürk'ün annesi Zübeyde Hanım'ın gözlüklü ve beyaz başörtülü bir fotoğrafına yer verilmesi uygun görülmüştür.Yukarıda adı verilen kadınlar dışında, Cumhuriyet dönemi pullarına konu olabilecek pek çok kadından hiçbiri, ne yazık ki pullarda yer alamadılar. Bu listeye birkaç kadın daha eklersek: Gazeteci-yazar Sabiha Sertel (1885-1968), Kadınlar Halk Fırkası ve Türk Kadın Birliği kurucusu, yazar Nezihe Muhiddin (1889-1958), yine kuruculardan yazar Şükûfe Nihal (1896-1973), TKB yöneticisi ve ilk kadın müzeci Seniha Rauf Moralı (1886-1982), ilk kadın doktor Safiye Ali Hanım (1891-1952), Osmanlı döneminde uçağa binen ilk kadın Belkıs Şevket Hanım, sahneye çıkan ilk Müslüman kadın Afife Jale (1902-1992), ilk kadın avukat Süreyya Ağaoğlu (1908-1989), Türkiye'de ve dünyada Yargıtay üyeliğine atanan ilk kadın Melahat Ruacan (1906-1974), 23 yıldız kümesini keşfeden kadın gökbilimci Paris Pişmiş (1912-2000). Çeşitli alanlardaki katkılarıyla toplumsal yaşamı değiştirmiş, kadın hakları mücadelesini ilerletmiş bu kadınların, Türkiye Cumhuriyeti pullarında yer almaları, görünür kılınmaları bakımından önemli bir adım olacaktır.1954’te, ilk kez yabancı bir kadın, Florence Nightingale, Türkiye’ye gelişinin 100. yılında Türkiye Kızılay Cemiyeti için çıkarılan üç pulun ikisine seçilmiştir; Nightingale 1958'de bir kez daha posta pullarına konu olmuştur. Pullarda yer alan son yabancı kadın ise, 1956 yılında Kraliçe Süreyya'dır. İran Şahıyla birlikte Türkiye ziyaretlerinin anısına çıkarılan iki pulda güzel bir fotoğrafı yer almıştır.
Dünya Pullarında Kadın İmgeleri
Dünyaya bakıldığında da, bir olay ya da kurum için basılan pullarda kadınların kaderi çok farklı olmamıştı; kalıplaşmış imge, ya anne ya da hemşire olan kadındı. Alegorik figürler dışında, adıyla ve mesleğiyle dünya pullarında yer alan kadınların sayısı, erkeklerden çok daha azdır. Örneğin Fransa'da, 1849'da basılan ilk posta pulundan günümüze, şahıslara 3 bin pulda yer verildi ve bu pulların yalnızca 62'sinde, 72 kadın yer aldı; Hélène Boucher ile Maryse Bastié dünya çapında kadın pilotları bile, aynı pulda yer aldılar. Pullarda çok farklı kesimlerden kadınlar yer alırken, sinema sanatçıları, şarkıcılar, yazarlar, nicelik olarak daha fazladır. İkinci Dünya Savaşı'nda Fransa’da Direniş Ordusuna katılan kadınlar, pilotlar, rahibeler gibi ülke tarihinde önemli rol üstlenmiş birçok kadına yer verilmiş olmasına rağmen, çok önemli bir bölümü de unutulmuştur. Fransa'da, Dünya Kadınlar Günü münasebetiyle her yıl basılan pulların en büyük eksiği, kadın portrelerinin altında isimleri, doğum ve ölüm tarihleri bulunmasına rağmen, kim oldukları ve ne yaptıklarının belirtilmemesiydi. 8 Mart 2011'de Fransa'da yapılan başka bir önemli çalışma, aile içi şiddete karşı kampanyanın pullarla desteklenmesi oldu. Kadın hareketine doğrudan destek veren bu seri dışında, geleneksel kadın imgesini eleştiren sanatçı Miss. Tic'in resimlerinden yola çıkılarak bir pul serisi basıldı. Pullarda ilk kez görülen toplumsal kalıpları kırmış kadın figürleri, özgür, bağımsız, erotik, çapkın, düşünceli halleri, dekolte siyah elbiseleriyle ve “Erkek kadının geçmişidir” ya da “Mutluluğu beklerken mutlu olalım” gibi sloganlarla yer alıyorlardı. ABD pullarında yer alan ilk kadın ise, Kristof Kolomb'un Amerika'yı keşfinin 400. yılında düzenlenen kapsamlı etkinliklerde, ona her tür desteği verdiği için onurlandırılan İspanya Kraliçesi Isabel oldu. 1902-1930 arasında ulusal düzeyde tanınan kadınlara yer verilmiş ve 1930’da Eleanor Roosevelt bir diplomat, yazar ve sosyal reformcu olarak yer almıştır. Cumhurbaşkanının eşi olma sıfatı da bu seçimde etkili olmuştur. ABD'nin en tanınmış feminist süfrajistlerinden, hayatını kadın haklarına adamış Susan B. Antony, Nobel Barış Ödülü almış Jane Addams, Atlantik Okyanusu'nu 1940'ta tek başına geçen ilk kadın pilot Amelia Earhart da pullara konu oldular. 1995'te Marilyn Monroe, 2003'te Audrey Hepburn, 2005'te Greta Garbo, 2006'da Judy Garland gibi sinema sanatçıları, 2001'de Meksikalı ressam Frida Kahlo, 2007'de ünlü caz şarkıcısı Ella Fitzgerald'la birlikte 100'ü aşkın kadın pullarda onurlandırıldı.Dünyada posta pulları tarihi ile kadın mücadelesi tarihi arasında paralellik kurulduğunda, hareketin yükselişi ve kamusal alanda sayılarının artmasıyla orantılı olarak, kadınların giderek simge olmaktan çıktığı ve kendi kimlikleriyle yer almaya başladıkları görülür. Sıradan bir alegori olmaktan çıkan kadın bedeni ve yüzü, ikinci dalga feminist hareketle birlikte, her ne kadar hak ettiği konuma ulaşmamış da olsa- hem nicelik hem de nitelik bakımından büyük bir sıçrama yaptı. Öncü kadınlardan sonra ünlü kadınlara açılan kapılar, kararlı kampanyalar sayesinde kadına yönelik şiddete karşı pulların basılmasını sağlayacak, henüz çözülmemiş ve acil çözüm bekleyen kadın sorunlarını yansıtacak düzeye ulaştı. 2010, Kadına Yönelik Şiddete Karşı Yıl ilan edildikten sonra posta idareleri, bu uluslararası kampanyaya destek verme kararı aldı; Fransa'da basılan ve 12 puldan oluşan seri, bazı postanelerin otomatik makineler yerine bu pulları önermesiyle çokça satıldı. Kanada ise, “Aile İçi Şiddeti Durdur” başlıklı kampanya düzenledi; ABD'liler bir milyon dolarlık pul alarak kampanyaya katkıda bulundular. 45 sente satılan pulun 8 senti, aile içi şiddet görenlere yardım eden ve önleyici programları destekleyen Sağlık ve Toplum Bölümü'ne veriliyordu.
Postaneler, Pullar ve Süfrajetler
İngiliz pullarında kadının varlığı süfrajetlerin önemli rol aldığı farklı bir tarihsel yapıya sahiptir. Süfrajetler mektupların önemli kitle haberleşme aracı olduğunu bildikleri ve postacılığı erkek egemen düzenin simgesi olarak gördükleri için, kamuoyunda yankı uyandırmak istediklerinde postacılık sistemine yöneldiler. 1900'de, 32.500 posta kutusuyla İngiltere, onların mücadelesine sonsuz olanaklar sağlıyordu; Pankhurstler, postanelerin camlarını kırıyor, kaldırımlardaki kutulara asit döküp yakıyor, anti-süfrajist milletvekillerine karabiber doldurdukları mektuplar gönderiyor, Daisy Solomon ve Elspeth Douglas McClelland, canlı mektup olarak kendilerini başbakana postalıyorlardı. Tarihin hiçbir döneminde, hiçbir kadın hareketi, İngiliz süfrajetler kadar posta sistemine yönelmedi. Seçme-seçilme hakkının 50. yılında, 1968'de İngiltere Posta İdaresi, kadınlarla pek çok kez karşı karşıya gelmiş olduğu halde, süfrajet hareketin lideri Emmeline Pankhurst'ün heykeline yer verdiği bir seri çıkarmaktan geri kalmadı. Posta İdaresi aynı yıl, sanatçılardan istediği ‘Kadınlara Oy Verin’ serisi için yapılan tasarımlardan birkaçını bastı; diğerleri PTT Müzesi ve Arşivi'nde muhafaza edilmektedir. Elizabeth Fry, Hannah More, Mary Wollstonecraft, Judy Fryd de, pullarda yer alan feministler arasındaydı.
İngiltere Posta İdaresi’nin süfrajetlere pul serilerinde yer vermesi daha sonraki yıllarda da devam etti. 2008'de, süfrajetlerin beş farklı alandaki öncülerinden, beş kadın pullarda yer aldı: Elizabeth Garrett Anderson, ülkenin ilk kadın doktoruydu ve kadın sağlığı alanında çalışmıştı; Marie Stopes, 1918'de aile planlaması konusunda ilk kitabı yazmış, 1921'de bu alanda ücretsiz hizmet veren ilk kliniği açmış olmasına rağmen, son yıllarında soy arıtımı görüşlerini desteklediği için kürtaja karşı örgütler kadar feministler tarafından da protesto edildi; Eleanor Rathbone, toplumsal reformlar için kampanyalar düzenlemiş, aile ödeneği için çalışmış, 1929'da milletvekili seçildikten sonra çocuk yardımı olarak adlandırılan devlet ödeneğinin yasalaşmasına öncülük etmişti; insan hakları alanında çalışan Claudia Jones, siyahların hakları alanında mücadele vermişti; bakanlık da yapan Barbara Castle ise eşit ücret alanında çalışmış bir başka öncü kadındı.
Dünya feminist hareketinin zorlamasıyla kadınların mücadelesi de pullara yansıdı; 8 Mart Dünya Kadınlar Günü, zorlu bir mücadele sonucu elde edilen seçme-seçilme hakkının yıldönümleri, kadının kamusal hayatta yaygın olarak yer alışı, ünlü feminist kadınlar ve kayda değer kadın örgütleri dünya pullarının belli başlı konuları arasına girdi.
KAYNAKÇA:
- Görsel malzeme - İsfila-İstanbul Filateli ve Kültür Merkezi A.Ş-Türk Pulları ve Antiyeleri Kataloğu 1863-2010 Cilt 1
- Aslı Davaz, Eşitsiz Kız Kardeşlik-Uluslararası ve Ortadoğu Kadın Hareketleri,1935 Kongresi ve Türk Kadın Birliği, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 892 s., İnceleme Araştırma Dizisi 2014
- Michèle Bitton, « Le déficit des timbres-poste français dédiés à des personnalités féminines Grandes dames en petit formats,http://www.afmeg.info.Erişim Tarihi:27 Ocak 2019
-Women Who Left Their Stamps on History,Pearson Education,http://www.infoplease.com,Erişim Tarihi:27 Ocak 2019
-Emilie Gardes,Des timbres contre la violonce faite aux femmes,Terrafemina,http://www.terrafemina.com, Erişim Tarihi:27 Ocak 2019
