Kadın-erkek eşitliği Avrupa Birliği (AB)’nin temel değerlerinden biri ve yıllardır birlik üyesi ülkelerde cinsiyet eşitliği göstergelerinin iyileştirilmesi amaçlı bir dizi politika geliştiriliyor. Bu bağlamda, AB üyesi ülkelerdeki cinsiyet eşitliğine ilişkin güvenilir ve kıyaslanabilir veri sağlamak amacıyla 20 Aralık 2006 tarihinde Avrupa Cinsiyet Eşitliği Enstitüsü (European Institute for Gender Equality, EIGE) kuruldu. AB’nin cinsiyet eşitliği bilgi merkezi olan EIGE (http://eige.europa.eu) tüm Avrupalılar için kadın-erkek eşitliğine erişme çabalarını destekleyen faaliyetlerde bulunuyor.

EIGE cinsiyet eşitliğinin çok yönlü gerçekliğini yansıtan ve AB politika çerçevesine uygun biçimde özel olarak hazırlanacak bileşik bir gösterge oluşturma görevini 2010 yılında üstlendi ve 2013 yılında ilk Cinsiyet Eşitliği İndeksi yayınlandı. 2015, 2017, 2019 ve 2020 yıllarında yinelenen indeks üye ülkelerin cinsiyet eşitliğini sağlamaya ne kadar yakın olduklarını değerlendirmede karar mercilerine yardımcı oluyor, farklı cinsiyet eşitliği öncelik alanlarının karşılaştırılabilmesini ve cinsiyet eşitliği alanında elde edilen başarıları ölçmeyi sağlıyor.

Geçtiğimiz Ekim ayında yayınlanan 2020 yılına ait indeks, bu hızla giderse AB içinde eşitlik için 60 yıl daha beklemek gerektiğini, üstelik yıllardır salyangoz hızıyla elde edilen pek çok iyileşmenin koronavirüs salgınıyla bir çırpıda yitirildiğini gösterdi. Bu boyutuyla salgın, belki de Avrupa’yı cinsiyet eşitliği konusunda uykusundan uyandırdı. EIGE Cinsiyet Eşitliği İndeksinin koronovirüsün AB ülkelerindeki etkilerinin değerlendirilmesinde izleme aracı olarak bize ışık tutması bekleniyor.

Cinsiyet eşitliği göstergelerini kullanıcı dostu ve kolay yorumlanabilen bir sayıya dönüştüren benzersiz bir ölçüm aracı olan bu İndeks 6 ana alandan (iş, para, bilgi, zaman, güç ve sağlık) ve iki uydu alandan (kesişen eşitsizlikler ve şiddet) oluşuyor. İndeks, 1 (tam eşitsizlik) ila 100 (tam eşitlik) arası puanlarla hem AB’yi bir bütün olarak hem de her üye devleti gerek alt alanlarda gerekse genel olarak sıralıyor.

Cinsiyet Eşitliği İndeksi Alanları
İŞ Kadınların Avrupa işgücü pazarına katılımı erkeklerden daha az ve işyerlerinde ayrımcılık varlığını koruyor. İş alanındaki eşitliği sayısallaştırmak üzere beş istatistiğe bakılıyor. (1) tam zamana eşdeğer istihdam, (2) çalışma yaşamının süresi, (3) eğitim, sağlık ve sosyal hizmetler sektörlerinde kadın-erkek oranı ile ölçülen cinsiyetçi meslek ayrımcılığı, (4) kişisel veya ailevi nedenlerle 1-2 saat izin alma imkanı ile tanımlanan çalışma saatleri esnekliği, (5) Kariyer Gelişim İndeksi.

Covid-19 döneminde AB genelinde mesleklerdeki cinsiyet ayrımı iyice görünür hale geldi. Pandemi sırasında eğitim, sağlık ve sosyal hizmetler sektörlerinde çalışanlar benzeri görülmemiş iş yüklerine, sağlık risklerine ve iş-yaşam dengesizliğine maruz kaldı. Örneğin çoğu düşük ücretli hemşire ve hastabakıcı olmak üzere, %72.5’i kadınlardan oluşan sağlık sektöründe çalışma saatleri uzadı ve koşullar muazzam ağırlaştı.

PARA Kadınların kazancının düşük olması, yoksulluk riskini ve gelir dağılımı eşitsizliğini artıyor. Para alanı da ekonomik bağımsızlığın temel göstergeleri olan finansal kaynaklara eşit erişim hak ve olanağı ile yoksulluğun giderek kadınlar üzerinde yoğunlaşmaması konularına odaklanıyor. Bu amaçla, mali kaynaklar ve ekonomik durum açısından kadınlar ve erkekler arasındaki eşitsizlikleri Satınalma Gücü cinsinden (1) aylık ortalama kazançlar, (2) net eşdeğer gelir,  (3) yoksulluk riski taşımayan nüfustaki cinsiyet dağılımı, (4) en yüksek ve en düşük gelir dilimlerindeki kadın erkek oranlarını dikkate alarak ölçüyor.

BİLGİ alanı, eğitim ve öğrenim açısından kadınlarla erkekler arasındaki farklılıkları ve meslek seçimindeki ayrımcılığın kaynağını gösteriyor. Bu alandaki eşitsizlik (1) yükseköğrenim yapan, (2) formal olan olmayan eğitim ve öğretimden yararlanan ve (3) üniversitelerin eğitim, sağlık, beşeri bilimler ve sanat bölümlerini tercih eden nüfusun kadın-erkek dağılımına bakılarak ölçülüyor.

2020 yılı raporunda dijitalleşmenin iş dünyası ve toplumsal cinsiyet eşitliği üzerindeki etkileri, çevrimiçi platformların yarattığı yeni işler ve yeni çalışma biçimleri ele alındı. Bu bağlamda, kadınların eğitim ihtiyacı da sorgulandı.

ZAMAN alanı (1) kadınların ve erkeklerin zamanı nasıl geçirdiği/kullanabildiğine ve (2) iş-özel yaşam dengesini kurup kuramadıklarına odaklanıyor. Bu bağlamda (1) çocuk, torun, yaşlı, engelli bakımını gerçekleştirenlerin, (2) yemek ve ev işlerini üstlenenlerin, (3) ev dışında her gün veya haftada birkaç kez spor, kültürel etkinlikler, dinlence ve eğlenceye zaman ayırabilen çalışanların, (4) gönüllü toplum hizmetine, yardım ve hayır işlerine ayda en az bir kez zaman ayırabilenlerin cinsiyet dağılımı hesaba katılıyor.

Covid19 pandemisi, kadınların bakım işlerine harcadıkları zaten orantısız olan süreyi, iyice yükselterek eşitsizliği derinleştirdi.

GÜÇ alanı kadınların ve erkeklerin karar verme pozisyonlarındaki temsiline ve kadınların karar verme sürecine katılmamasının cinsiyet ayrımını ne denli etkileyebileceğine odaklanıyor. AB ülkelerinde de kadınların politik ve ekonomik temsil düzeyleri düşük ve sosyal gücü ölçümleyecek uygun göstergeler yok. Oysa muktedir konumlarda cinsiyetlerin eşit temsili demokrasi ve sosyal adalet açısından da çok önemli. Kadınların erkek egemen alanlardaki varlıklarının artışı, kurumsal uygulamalara farklı bir bakış açısı getirerek toplumda olumlu dönüşüm ve değişim yaratma potansiyeli de taşıyor.

Karar alma gücü (1) politik, (2) sosyal ve (3) ekonomik olmak üzere üç alt alanda son üç yıldaki cinsiyet dağılımıyla ölçümleniyor. Politik güç bakanlıklarda, parlamentolarda ve bölgesel meclislerdeki; ekonomik güç ise merkez bankalarındaki önemli karar alma organlarında ve halka açık en büyük ulusal şirketlerin yönetim kurullarındaki kadın- erkek oranlarıyla ölçülüyor. Sosyal güç ile ilgili olarak yine son 3 yıla ait araştırma fonu kuruluşları, kamu radyo televizyon kurumları ve en popüler 10 ulusal Olimpik spor organizasyonunun yönetim kurullarının cinsiyet dağılımı verisine başvuruluyor.

Son 10 yıl içinde Cinsiyet Eşitliği İndeksi'ndeki olumlu değişimin %65’i güç alanından kaynaklandı. Bu bize, hükümetlerin hayata geçireceği kota gibi yasal düzenlemeler ve diğer proaktif müdahaleler uygulandığında değişimin mümkün olduğunu gösteriyor.

SAĞLIK Cinsiyet farklılığının en az olduğu bu alan sağlık durumu, davranışlar ve sağlık kuruluşlarına erişim açısından kadınlarla erkekler arasındaki farklara odaklanıyor. Hesaplama için (1) kişinin kendi sağlığını nasıl algıladığı, (2) ortalama ömür beklentisi, (3) ömrün sağlıklı geçen yılları; (4) sigara içmeyen ve aşırı alkol tüketmeyenlerin, (5) egzersiz yapan ve/veya sebze-meyve tüketenlerin; (6) tıbbi muayene ve  (7) diş muayenesi yaptıramayanların cinsiyet dağılımı inceleniyor.

UYDU ALANLAR
Kesişen (Katmerlenen) Eşitsizlikler İndeksin nihai puanına katılmasa da göçmenler, yaşlılar, yalnız ebeveynler gibi farklı gruplarda katmerlenen eşitsizlikler de dikkate alınıyor. Örneğin, göçmen bir yaşlı kadının iş bulabilme olasılığının (çeşitli nedenlerle) yaşıtı göçmen erkekten de, yaşıtı göçmen olmayan kadından da daha düşük olduğu raporlanıyor.

Şiddet uydu alanı kadınlara yönelik cinsiyete dayalı şiddete ve cinsiyet eşitliği hedefine giden yolu tıkayan toplumsal cinsiyet kalıp yargılarına, cinsiyetçi tutum, norm ve şablonlara odaklanıyor. Şiddet cinsiyet eşitliğinde kritik bir önem taşıdığı halde, cinsiyet rollerinin altında yatan tutum, norm ve şablonları ölçmek için uyumlu ve karşılaştırılabilir göstergeler bulunmuyor. Bu alanda veri olmaması, veri toplanmasına ilişkin acil çağrı olarak görülüyor.

2020 yılı verilerine göre, AB içinde kadın erkek eşitliğinin sağlanması için atılması gereken 100 adımın, 28 birlik üyesinin ortalamasında 68’inin atıldığını görüyoruz. AB ülkeleri arasında cinsiyet eşitliği açısından en iyi ülkeler İsveç (83.8), Danimarka (77.4) ve Fransa (75.1) iken en alt sırada Yunanistan (52.2) bulunuyor.

Ülke Cinsiyet Eşitliği İndeks Puanı
İsveç 83,8
Danimarka 77,4
Fransa 75,1
Finlandiya 74,7
Hollanda 74,1
İngiltere 72,7
İrlanda 72,2
İspanya 72,0
Belçika 71,4
Lüksemburg 70,3
AB28 67,9
Slovenya 67,7
Almanya 67,5
Avusturya 66,5
İtalya 63,5
Malta 63,4
Portekiz 61,3
Letonya 60,8
Estonya 60,7
Bulgaristan 59,6
Hırvatistan 57,9
Kıbrıs RK 56,9
Litvanya 56,3
Çek Cumhuriyeti 56,2
Polonya 55,8
Slovakya 55,5
Romanya 54,4
Macaristan 53,0
Yunanistan 52,2
 
Türkiye AB üyesi olmadığı için henüz bu sıralamadaki yeri açıklanmamakla birlikte tüm verileri TUİK tarafından hesaplanıyor. Gayri resmi olarak Yunanistan’ın da gerisinde olduğumuz söyleniyor.

Kadın erkek eşitliği bağlamında elde edinilen kazanımların mutlaka ve mutlaka yasal düzenlemeler ile garanti altına alınması gerekiyor. Cinsiyet kotasının %50 ve fermuar kota biçiminde her düzeyde işletilmesi şeklinde bir geçici önlemin gerektiğinin altı çiziliyor.

Daha geniş bilgi için https://eige.europa.eu/gender-equality-index/2020 adresini ziyaret edebilirsiniz.


Indicators used for the Gender Equality Index 2020 and the structure of the Index
(Indicator, Sub-domain, Domain)
WORK
Participation
1. Full-time equivalent (FTE) employment rate (%, 15+ population)
2. Duration of working life (years, 15+ population)
Segregation and quality of work
3. Employed people in education, human health and social work activities (%, 15+ population)
4. Ability to take (1 veya 2 saat) time off for personal or family matters (%, 15+ workers)
5. Career Prospects Index (points, 0-100)

MONEY
Financial resources
6. Mean monthly earnings (Purchasing Power Standart, working population
7. Mean equivalised net income (PPS, 16+ population)
Economic situation
8. Not at-risk-of-poverty (Not-at-risk-of poverty, ≥60 % of median income (%,16+ population)
9. S20/S80 income quintile share (16+ population)

KNOWLEDGE
Attainment and participation
10. Population with tertiary education (%, 15+ population)
11. Formal or non-formal education and training (%, 15+ population)
Segregation
12. Tertiary students in education, health and welfare, humanities and arts  (%, 15+ population)

TIME
Care activities
13. People caring for and educating their children or grandchildren, elderly or people with disabilities, every day (%, 18+ population)
14. People doing cooking and/or housework, every day (%, 18+ population)
Social activities
15. Workers doing sporting, cultural or leisure activities outside of their home, at least daily or several times a week (%, 15+ workers)
16. Workers involved in voluntary or charitable activities, at least once a month (%, 15+ workers)

POWER
Political Power
17. Share of ministers (% W, M) 3-yr average
18. Share of members of parliament (% W, M) 3-yr average
19. Share of members of regional assemblies (% W, M) 3-yr average
Economic Power
20. Share of members of boards in largest quoted companies, supervisery board or board of directors (% W, M) 3-yr average
21. Share of board members of central bank (% W, M) 3-yr average
Social Power
22. Share of board members of research funding organisations (% W, M) 3-yr average
23. Share of board members in publicly owned broadcasting organisations  (% W, M) 3-yr average
24. Share of members of highest decision-making body of the 10 most popular national Olympic sport organisations (% W, M) 3-yr average

HEALTH
Status
25. Self-perceived health, , good or very good (%, 16+ population)
26. Life expectancy in absolute value at birth (yrs)
27. Healthy life years in absolute value at birth (yrs)
Behaviour
28. People who do not smoke and are not involved in harmful drinking (%, 16+ population)
29. People doing physical activities and/or consuming fruits and vegetables (%, 16+ population)
Access
30. Population without unmet needs for medical examination (%, 16+ population)
31. People without unmet needs for dental examination(%, 16+ population)

5. The Career Prospects Index captures continuity of employment, defined in relation to type of employment contract, job security (the possibility of losing a job in the next six months), career advancement prospects and development of the workplace in terms of the number of employees.


Z. Gül Üstün